ΙΙ. Ντερριντά - Μαλλαρμέ, η διπλή συνεδρία (Μέρος Α): το λευκό και η μίμηση

Στο κείμενό του «Το Μυστήριο στα γράμματα» ο Μαλλαρμέ αναφέρεται σε ένα φανταστικό βιβλίο, το οποίο, ανοιγμένο, εκθέτει στο βλέμμα του αναγνώστη, πάνω στις δύο αντικριστές σελίδες του, μία απόλυτα λευκή, κενή, σιωπηλή επιφάνεια, σαν έναν καθρέφτη που καλεί κάποιον να κατοπτριστεί μέσα του: την παρουσία του αναγνώστη, ο οποίος θα εγγράψει στις σελίδες αυτές λέξεις που δε γράφηκαν ποτέ. «Παρθενικότητα η οποία, στη μοναξιά της, απέναντι στη διαφάνεια του κατάλληλου βλέμματος, μοιάζει η ίδια διαιρεμένη από μόνη της στα δύο αποσπάσματα της λευκότητάς της, γαμήλια τεκμήρια της Ιδέας. Ο μουσικός σκοπός, το τραγούδι πίσω από το κείμενο, που σε προκαλεί να το μαντέψεις, εμφανίζεται σε αυτό με τη μορφή ενός αόρατου ανθυλλίου ή μιας αόρατης βινιέτας». Η ανάγνωση παρουσιάζεται ως επικύρωση του λευκού που εγκαινιάζει τη σελίδα ενός κειμένου – κατόπτρου.

Μέσω του πεζού ποιήματος «Μιμική», ο Μαλλαρμέ μας εισάγει, κατά τον Ντερριντά, σε έναν κειμενικό λαβύρινθο καλυμμένο με κάτοπτρα. «Η σκηνή δεν εξεικονίζει παρά την ιδέα, ποτέ μία ενεργή πράξη»: απορρίπτοντας την εκδοχή ενός μαλλαρμεϊκού ιδεαλισμού, ο γάλλος φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η γραφή των χειρονομιών του Μίμου (την οποία ο Μαλλαρμέ αντιμετωπίζει πάντα ως μία ιερογλυφική εγγραφή) δε μιμείται τίποτε, δε συναρτάται από κανένα λόγο, καμία ρηματική τάξη, κανένα λιμπρέτο. Το πρόσωπο του Μίμου, αυτό καθαυτό χλωμό και επιπλέον βαμμένο λευκό, λευκό επί λευκού, εγκαινιάζει τη λευκή σελίδα που είναι ο ίδιος, πάνω στην οποία εγγράφεται ο εαυτός του με τις χειρονομίες και τα παιχνίδια της φυσιογνωμίας του. Σελίδα και πένα, ύλη και μορφή, παθητικός και ενεργητικός, ο Πιερότος είναι ταυτόχρονα ο συγγραφέας και το υλικό του μιμοδράματός του.

Η μιμική του Μαλλαρμέ αναδεικνύει, σύμφωνα με τον Ντερριντά, ένα ομοίωμα που δεν αναδιπλασιάζει τίποτε το οποίο να μην είναι ήδη διπλό, συνιστώντας έναν καθρέφτη του καθρέφτη, ο οποίος εμπεριέχει μία δυάδα: τον μίμο και το φάντασμα (για το λόγο αυτό η λειτουργία του μίμου στο ποίημα εμφανίζεται ως ένας αέναος υπαινιγμός χωρίς αναφορά, που δε σπάζει τον καθρέφτη). Η σκηνή εξεικονίζει τη σκηνή, τον εαυτό της. Η ιδεατότητα της ιδέας, την οποία η μιμική του Μαλλαρμέ θέτει επί σκηνής, καθιστά ορατό το μη-ον, το επέκεινα της ουσίας, φωτίζοντας το κενό διάστημα ως λευκό, ως άγραφη σελίδα, ως διάστιχο. Το κείμενο ενός υμένα. Ο υμένας, από τον οποίο, σύμφωνα με το ποίημα, εκπορεύεται το Όνειρο, αποτελεί, κατά τον Ντερριντά, συγκροτητικό στοιχείο της ποιητικής του Μαλλαρμέ. Ο υμένας λαμβάνει χώρα στο «ανάμεσα στα δύο» όπου συγχωνεύονται οι διαφορές ανάμεσα στην αναμονή και την εκπλήρωση, την απόσταση και τη μη-απόσταση, την εσωτερικότητα και την εξωτερικότητα, το κενό σημαίνον και το πλήρες σημαινόμενο, την αναπαράσταση και το αναπαριστώμενο, το προτερόχρονο και το υστερόχρονο. Χάρη στη συγχώνευση που τελεί ο υμένας, εγγράφονται σε αυτόν διαφορές μη απαρτιζόμενες από καθορισμένους πόλους, από ανεξάρτητους και αντιστρέψιμους όρους, μη δυνάμενες να εγχρονιστούν στο κέντρο μιας παρουσίας. Τα παιχνίδια της φυσιογνωμίας και οι νευματικές κινήσεις του μίμου δεν είναι ποτέ παρόντα στον εαυτό τους, στο μέτρο που διαρκώς παραπέμπουν, αναπαριστούν, υπαινίσσονται, χωρίς ωστόσο ποτέ να αναπαριστούν κάτι που υπήρξε κάποτε ή που θα μπορούσε να καταστεί παρόν. Μέσα σε αυτή την κατάσταση οντολογικής εκκρεμότητας, μένει μόνο το Όνειρο, ταυτόχρονα ανάμνηση και προσδοκία, χωρίς να ταυτίζεται ούτε με το ένα ούτε με το άλλο, καθαρό μέσο —ενδιάμεσο, αιθέρας— μυθοπλασίας, γραφή του ονείρου χωρίς αληθοφάνεια, αλήθεια ή ψέμα, γραφή του ίχνους.

Η υμένας, υμήν, συνδέεται, βάσει ετυμολογίας, από τον Ντερριντά με το ύφος, δηλαδή την ύφανση και τον ύμνο (οι λέξεις ύφος και ύμνος εμφανίζονται επίσης ετυμολογικά συνδεδεμένες μεταξύ τους, καθώς ο ύμνος σήμαινε αρχικά υφάδι ενός τραγουδιού, και κατ’ επέκταση άσμα νυφικό, υμέναιο, με χαρακτηριστική την έκφραση υφαίνω ύμνο, π.χ. στον Βακχυλίδη, ωδή 5, στίχοι 9-10:  ἦ σὺν Χαρίτεσσι βαθυζώνοις ὑφάνας ὕμνον). Τα νήματα του υφάσματος του υμένα στην ποιητική του Μαλλαρμέ θα πρέπει να συνδεθούν, κατά τον Ντερριντά, με τις γάζες, τα ιστία, τους καμβάδες, τους ιστούς, τα υφαντά, τα μουαρέ, τις φτερούγες, τα φτερά, τις κουρτίνες, τις βεντάλιες και τις υφασμάτινες πτυχώσεις, που συγκροτούν το μαλλαρμεϊκό corpus. Ο υμένας, το πέπλο, ο καθρέφτης δε διαρρηγνύονται ποτέ πραγματικά παρά μόνο φαντασιακά στη σκηνή του Μαλλαρμέ, όπου τίποτα δε λαμβάνει ενεργά χώρα και όλα είναι ομοιώματα (ο θάνατος, η αυτοκτονία, ο έρωτας), όλα τελούν στην εκκρεμότητα μεταξύ διαπέρασης και μη-διαπέρασης, στην απόλυτη δυνητικότητα. Πάνω στον ποιητικό υμένα αυτής της παιγνιώδους εκκρεμότητας ανατρέπονται όλες οι οντολογίες, τα φιλοσοφήματα, οι διαλεκτικές. Ο μαλλαρμεϊκός παιγνιώδης υπαινιγμός το μόνο που υπαινίσσεται είναι τον εαυτό του να υπαινίσσεται, υφαίνοντας τον υμένα – κείμενό του.

Το κείμενο του Μαλλαρμέ, πτυχωμένο, παίζει μία διπλή σκηνή, δύο απολύτως διαφορετικών τόπων, χωρισμένων μεταξύ τους μόνο με ένα πέπλο, ταυτόχρονα τραβηγμένο και μη τραβηγμένο. Η Μιμική περιγράφει μία σκηνή της γραφής μέσα σε μία σκηνή της γραφής: ο μίμος μιμείται μία γραφή-υμένα, την ίδια στιγμή που εγγράφεται ο ίδιος μέσα σε μία γραφή. Όλα κατοπτρίζονται μέσα στο ομοίωμα «ανάγνωσης – γραφής» αυτής της σκηνής. Ο Μαλλαρμέ γράφει τη Μιμική αναγιγνώσκοντας το λιμπρέτο που γράφει ο Μίμος, ο οποίος αναγιγνώσκει τη μιμική που γράφει ο ίδιος με τις χειρονομίες του, για να γράψει το λιμπρέτο. Αυτή η αέναη εναλλαγή ρόλων αναγνώστη – συγγραφέα αποτυπώνεται στη φράση: «Λιγότερο από χίλιες γραμμές, ο ρόλος, (αυτός) που τον διαβάζει, αμέσως καταλαβαίνει τους κανόνες, σα να βρίσκεται μπροστά στο σανίδι, ταπεινός τους εκπρόσωπος». Επιλέξαμε να μεταφράσουμε την αντωνυμία «qui», ως «(αυτός) που» διατηρώντας τη διττή δυνατότητα ανάγνωσης που επισημαίνει ο Ντερριντά: «le role, qui le lit». Ποιος διαβάζει ποιον; Η αναμενόμενη εκδοχή, την οποία δείχνει να υπαγορεύει το γλωσσικό ένστικτο, είναι η εξής: ο οποιασδήποτε (qui = quiconque) τον διαβάζει (τον = το ρόλο), αμέσως καταλαβαίνει τους κανόνες. Ωστόσο τίποτα δεν εμποδίζει να υφίσταται και η εξής δυνατότητα ανάγνωσης: ο ρόλος, ο οποίος (qui, αναφορ. αντωνυμία) (τον) διαβάζει (τον = τον Πιερότο), αμέσως καταλαμβάνει τους κανόνες (comprendre: καταλαβαίνω και καταλαμβάνω). Σημειώνεται ότι η δεύτερη, (συνειδητά ή ασυνείδητα) αμφίσημη σύνταξη αποτελεί την τρίτη γραφή της φράσης από τον Μαλλαρμέ. Η σύλληψη του ρόλου επί σκηνής, στη θέση είτε του συγγραφέα είτε του θεατή-αναγνώστη, σε μία συνεχή εναλλαγή ρόλων, δικαιώνει σε κάθε περίπτωση τη διεισδυτική ντερριντιανή ανάγνωση. 

Μαριάννα Δώδου

Βιβλιογραφία: Jacques Derrida, La dissémination, Éditions du Seil, 1972